Περιγραφή

Το Πλουτώνειο αποτελεί ουσιαστικά τον πρώτο λατρευτικό χώρο που συναντούσε ο επισκέπτης εισερχόμενος στο εσωτερικό του Ιερού της Ελευσίνας. Η θέση κάτω από τον επιβλητικό σπηλαιώδη βράχο αποτελούσε ιδανική επιλογή για την λατρεία του χθόνιου θεού Πλούτωνα, αφού εύκολα θα μπορούσε να ταυτιστεί στην φαντασία των πιστών με τις πύλες του Άδη, απ’ όπου η απαχθείσα Περσεφόνη κατέβηκε στον κάτω κόσμο και εν συνεχεία επέστρεφε ξανά στη γη. 

Μπροστά από το κεντρικό εκ των τριών σπηλαιωμάτων του βράχου ανεγέρθηκε τον 6^ο αι. π.Χ. ένας μικρός ναός εν παραστάσι, διαστάσεων περίπου 3.40m x 4.70m, αποτελούμενος από ελευσινιακούς λίθους. Κατά τον 4^ο αι. π.Χ. ένας λίγο μεγαλύτερος ναός, με διαστάσεις περίπου 5.12m x 6.80m, αντικατέστησε τον αρχικό ενσωματώνοντας τα σωζόμενα κατάλοιπά του. Την ίδια περίοδο έγινε και η διαμόρφωση του τριγωνικού περιβόλου του Πλουτωνείου. Για την κατασκευή του ναού και των δύο αναλημματικών τοίχων της αυλής χρησιμοποιήθηκαν ορθογωνικοί πωρόλιθοι. Στους ρωμαϊκούς χρόνους φαίνεται ότι πραγματοποιήθηκαν αρκετές μετασκευές τόσο στο ίδιο το κτίσμα, όσο και στον περιβάλλοντα χώρο του ναού (ανώτεροι δόμοι τοίχων ναού και περιβόλου από μαλακούς πωρόλιθους, χαμηλό παγκάκι, επίστρωση δαπέδου και εγκάρσιοι στον βράχο του κεντρικού σπηλαιώματος τοιχίσκοι).

Στο βόρειο τοίχωμα του δυτικού σπηλαιώματος του βράχου υπάρχει ένα στενό ελλειψοεδές άνοιγμα, μέσω του οποίου καταλήγει κανείς στην κορυφή μιας μικρής λαξευμένης στον βράχο κλίμακας. Η τελευταία οδηγεί εκτός του περιβόλου του Πλουτωνείου, σε χαμηλότερη υψομετρικά περιοχή όπου υπάρχει ένα βαθύ φρεατοειδές όρυγμα. Αυτή η −κάποτε αθέατη για τους πιστούς− διαδρομή εικάζεται ότι εξυπηρετούσε την τελετουργική αναπαράσταση του μύθου της επιστροφής της Περσεφόνης από τον Άδη.